8. Memento mori of Carpe diem?!

  

Paul Delfgaauw behandelt in zijn eigen blog ‘Goden en mensen’ onderwerpen die een relatie hebben met filo-sofie, mystiek, religie en spiritualiteit. Zo heeft hij onlangs een beschouwing geschreven over ‘levens-haast’. Ik las dat terwijl ik zelf met de vraag bezig was wat of wie ‘de ziel’ is (zie mijn volgende artikel op deze site-pagina). En bij mij kwam de vraag op of ‘het leven’ en het einde daarvan zonder geloof in bijvoorbeeld reïncarnatie anders beleefd wordt dan wanneer je die aanname wel hebt. In het laatste geval ga je er namelijk vanuit dat er sprake is van ziels-‘verhuizingen’ van de ene persoon in een vorig leven naar een andere persoon in een volgend leven. Een cyclisch gebeuren dat doorgaans vele levens terug is begonnen en nog vele volgende levens zal vergen.

In de beschouwing van Delfgaauw over levenshaast

wordt uitgegaan van het eerste. Ofwel, je leeft maar

één keer. Dus maak er iets van nu het nog kan. Leef

en geniet alsof vandaag je laatste dag kan zijn.

Een slogan die ik zelf ook gebruik in mijn website om-

dat ik weet dat men in meeerderheid zo naar het le-

ven kijkt. Of ik het daarmee eens ben, is een andere

vraag (zie dus het hiernavolgende artikel).

Dus twee visies op ‘het leven’.

En het gaat mij er nu niet om welke van die twee de

juiste is of het meest aannemelijk, maar wel over hoe

je het leven en de dood verschillend kan opvatten, af-

hankelijk van de visie die jouw voorkeur heeft.

Nu dus eerst de aanname: ‘je leeft maar één keer’.

 

Delfgaauw haalt een vertelling aan in de Indische wijsheidstraditie. Het gaat over een leerling die van een wijze graag wil weten of er leven is na de dood. Het antwoord van de wijze luidt: ‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’  En van een leven vóór de dood word je je vooral bewust als die dood zich plotseling aankondigt. Bijvoorbeeld omdat je te horen krijgt ongeneeslijk ziek te zijn. Sterfelijkheid wordt dan ineens actueel en kan tot levenshaast leiden. Dat wil zeggen dat je in de tijd die je nog rest zo veel mogelijk uit jouw leven wil halen. Delfgaauw noemt een drietal boeken die over dit thema gaan.  

Communicatie-adviseur Ingeborg van Beek (1976 – 2022) schreef in 2016 haar autobiografie ‘Levenshaast’. Een verhaal over leven met een tikkende tijdbom in haar hoofd. Ze schrijft over spijt en verlangens, verdriet en optimisme en over haar rotsvaste geloof in de kracht van het nu. En haar psychologe voelt bij haar, naast verdriet door de confrontatie met ziekte en dood, een buitengewone vrolijkheid. Zij noemt Van Beek levendig en ontdekkend en zegt dat ze lijdt aan ‘levenshaast’. Ze adviseert haar dan ook te genieten van elk moment, want je leeft maar één keer! En op haar sterfbed wil de auteur geen spijt krijgen van alles wat zij níét heeft gedaan. ‘Ik wil drinken, dansen, de levenshaast door mijn aderen voelen stromen en ervan genieten’.

Zo bezien lijkt ‘levenshaast’ de overtreffende trap van 'carpe diem' ofwel pluk de dag. Die uitspraak is van de Romeinse dichter Horatius. Hij zei er echter wel bij: ‘moge je wijs zijn’ en ‘dat je de dag leert dragen wàt het ook maar zal zijn’. Je weet immers nooit wat je plukt. En als dat de nabije dood is, dan kom je onverhoeds uit bij memento mori: gedenk te sterven.

 

Het tweede boek is getiteld: ‘Op zoek naar de verstrooide tijd’ (2023) van journalist Koen Haegens. Hij vertelt zich sterk bewust te zijn van de beperkte levenstijd als hij midden in het leven onverwacht een levens-reddende operatie moet ondergaan. En daarna wil hij elke dag leven alsof het zijn laatste is. En hij vraagt zich daarbij af hoe het toch komt dat we het liefst zo veel mogelijk van onze beperkte tijd willen genieten, maar tegelijk onze tijd verspillen aan apps en sociale media. Kennelijk beslissen we niet actief over wat we met onze tijd doen, maar laten we ons meevoeren op de golven van de tijd. Het tegenovergestelde ervan noemt Haegens toegewijde tijd. ‘In confrontatie met de dood besef je dat tijd niet oneindig is en laad je de schaarse tijd die we nog hebben op met zin’. Ofwel, een plotselinge confrontatie met onze sterfelijkheid kan de zin van het zijn in ons wakker schudden. Niet zachtzinnig, maar meedogenloos. Met de vraag: Word ik morgen nog wakker? Het besef van onze eindigheid zorgt er met andere woorden voor dat de mens niet opgaat in een alledaags of oppervlakkig leven. Dus voorkomen om af te glijden naar een ‘vrijblijvend’ leven. Het gaat om ons ‘onverwisselbaar leven’. Dát verwerkelijken met het einde voor ogen. Betekent dit dat je alles uit het leven moet halen wat erin zit? Elke dag leven alsof het de laatste is? Alleen nog bezig zijn met het nastreven van genot en geluk? Gelukkig kunnen we dan weer te raden gaan bij Epicurus. Want ‘deze filosoof van het genot’, heeft het dan over genot als gemoedsrust. ‘Het doel van de mens is afwezigheid van geestelijke pijn’.

 

Tenslotte Arjan Broers, auteur van het derde boek in dit rijtje, getiteld ‘De beste helft’ (2023).  Nadat hij was opgekrabbeld uit een flinke burn-out en weer energie voelde, kwam bij hem de vraag op: wat ga ik in het vervolg van mijn leven doen? Het interesseerde hem minder dan vroeger wat hij wilde verdienen of bereiken, maar was nieuwsgierig geworden naar de vraag wat je te doen of te geven hebt. Het bracht hem dichter bij de zin van het zijn, dichter bij de betekenis van het bestaan. En met de openingszin uit de songtekst ‘Is dit alles’ van de band Doe Maar (“Maar weet je lieve schat wat het geval is? Ik zoek iets meer ik weet alleen niet waar”) krijgt het boek van Broers als subtitel mee: Kunnen we behalve alsmaar ouder ook wat wijzer worden? Want er komt een moment dat je ‘iets of iemand’ bent geworden, maar dan moet je nog een poos. Dus een uitgelezen periode om geestelijk te groeien en wijzer te worden. Volgens Broers een taak voor ieder van ons, én voor ons samen.

 

‘Is er leven vóór de dood? Dát is de kwestie!’ zei de wijze aan het begin van dit artikel. Zeker als je er van uit gaat dat je maar één keer leeft. Het is dan goed – zo weten we nu - om de confrontatie met je sterfelijkheid bijtijds aan te gaan.

Maar op tijd stílstaan bij het sterven en de dood is ook geboden als je uitgaat van zielsverhuizing. Ofwel als je gelooft dat je ziel na ieder leven weer terugkeert in een volgend leven. Dat ziet er echter wel anders uit. Daarover in het nuvolgende artikel.

• Herman

9. Memento mori én Carpe diem!

‘De kunst om goed te leven en de kunst om goed te sterven is dezelfde’. Epicurus, vierde eeuw v. Chr.

 

In het hindoeïsme zijn reïncarnatie en karma pijlers onder  de leer van 'het juiste leven': als je goed leeft, kom je in een hogere kaste of rang terecht in je volgende leven en als je slecht leeft, in een lagere, of zelfs in een dier. Het doel is steeds verder op te ­­klimmen totdat je ten slotte verlost bent van terugkeer en eeuwig zal verblijven in goddelijke sferen (nirwana).

In het boeddhisme gaat men niet uit van een persoonlijke, onsterfelijke ziel. Dat wat overgaat van het ene naar het andere leven bestaat alleen uit patronen van eigenschappen. Uiteindelijk is er verlossing van de illusie van een afgescheiden bestaan.

En in onze westerse samenleving zien we voorzichtig aan steeds meer aanhangers van de idee dat we niet alleen een lichaam en geest hebben, maar ook een onsterfelijke ziel. Een ziel is in deze opvatting alles wat je bent dat niet je lichaam en je geest is. Anders gezegd, je bent een ziel en je hebt een lichaam en geestelijke vermogens (gevoel en verstand). De ziel is dus persoonlijk, wie je bent en wat verhuist van leven naar leven. Dat gaat eeuwen door, dat ziels­ver­huizen. En één keer zal ooit vast wel de laatste zijn. En dan gaat je ziel naar een astrale wereld.

 

Voor het zover is, is de tijd tussen twee levens interessant

Mijn ziel maakt zich na mijn dood los van mijn tijdelijke en

sterfelijke lichaam, van mijn bewustzijn en van dit leven.

Dit zogenaamde zielsverlaten is, zoals cardioloog Pim van

Bommel omschrijft, “het ontkoppelen van mijn verruimde 

bewustzijn van mijn lichaam"; mijn ik als stoffelijk wezen

houdt op te zijn. En mijn ziel, die zich van mij heeft losge-

maakt, gaat terug naar astrale sferen om zich voor te be-

reiden op een volgend levenstraject.  

 

Dus mijn ziel trekt telkens - als een jas - een andere persoonlijkheid aan. En wat ik heb gedaan of nagelaten in dit leven bepaalt voor een deel welk levenspad door mijn ziel wordt voorbereid voor een volgend leven. Het idee is dat je ziel gedurende de periode tussen twee levens een terugblik krijgt op je zojuist beëindigde leven. Niet alleen wat je zelf deed, voelde en dacht, maar ook wat dat teweeg bracht bij anderen. De pijn en de vreugde die je hebt veroorzaakt (bij jezelf en bij anderen), de onafgemaakte zaken die zijn blijven liggen en de overmatige hechtingen waaraan we ons hebben vastgeklampt. Dit alles vormt je karma en dat uit zich in ver-wachtingen. Karma is dus niet - zoals vaak wordt gedacht - een ‘goddelijke’ vergelding; er wordt niet gestraft. Bepaald gedrag genereert wel een karmische schuld: je oogst immers wat je hebt gezaaid. Een ‘geslaagd’ leven is dan vooral een leven waarin weinig negatief karma is opgebouwd. Onder andere omdat ik anderen en mijzelf weinig in de weg heb gelegd om het levensprogramma te volvoeren. Maar wat je vorige levens ook waren, hoe je ook geleefd hebt, het is altijd mogelijk om een nieuw begin te maken. En het gaat hierbij niet om succes, macht, winst of bezit, maar het draait altijd om innerlijke ontwikkeling.

 

Alles wat ik nu ben, is - zo bezien - het resultaat van vele geleefde levens met opgedane ervaringen van mijn ziel tot nu toe. En tussen twee levens is mijn ziel bezig met het op- en bijstellen van mijn levensprogramma; een plattegrond met een levensroute. En ik hebt de vrijheid om deze routekaart te volgen of om ervan af te wijken. Ik ben dus nooit slachtoffer van mijn lot, maar co-creator in samenwerking tussen mijn ziel (de route-eigenaar) en mijn bewuste zelf (dat het vermogen heeft om actie te nemen). Om te zorgen dat elke incarnatie optimaal benut wordt, creëert mijn ziel dus steeds een routekaart/levensprogramma voor het volgende leven. Een dergelijk programma omvat o.a. ontmoetingen met mensen, lessen om te leren en missies om te volbrengen. Zo bezien is mijn levensprogramma mijn bestemming en bestaat het naast mijn vrije wil.

Dat is dus een andere opvatting dan de meer gangbare gedachte anno nu dat het leven eigenlijk een een-malige exercitie is. Dood is dood en daarna is er niets meer. In mijn vorige artikel ‘Memento mori of Carpe diem ?!' is die gedachte het uitgangspunt. 'Geen leven na de dood' is trouwens een ‘eigentijdse’ gedachte die nog niet zo oud is en pas de laatste decennia meer gangbaar is geworden. Ook omdat er volgens mij sprake is van een afnemende kennis over religie en weinig ideevorming over het aardse, eindige ‘ík’ in combinatie met  opvattingen over een ‘doorgaande ziel’. Met ook nog 's een onderscheid tussen geest en ziel. Ik heb een geest en ik ben een ziel. Mijn geest is eigenlijk mijn bewust­zijn (verstand en gevoel) dat onderdeel uitmaakt van het universele. Dat is niet iets persoonlijks. En dat geldt ook voor mijn lichamelijke presentatie, die eindig is na mijn dood. Dus met mijn doodgaan houdt niet alleen mijn lijf op te functioneren, maar ook mijn geest maakt zich van mij los. De ziel daarentegen is wat ik in essentie ben en blijf. En die zal ‘als een jas’ weer worden aangetrokken door een nieuwe persoon in een volgend leven. Mijn ziel reïncarneert dus. 

 

Ik heb verder over dit alles geen enkel beeld, geen visualisatie. Ook niet over hoe het zielsverwijlen in hogere sferen tussen twee levens er concreet uitziet. Ik probeer me daarover ook geen voorstelling te maken. Want ‘daar’ is volgens mij sprake van dimensies die ons menselijke voorstellingsvermogen te boven gaan. Ik kan mijn ‘zielsgeloof’ ook niet onderbouwen of staven met ‘bewijzen’. Maar dat kunnen de ‘aanhangers’ van de dood-is-dood-aanname ook niet.

Belangrijk neveneffect van mijn hier beschreven zielsopvatting is wel dat het mij rust geeft. Immers, het hoeft niet allemaal in één leven gedaan te zijn zoals gedacht wordt binnen de dood-is-dood-opvatting. Er is in mijn ziels-idee na elk leven weer sprake van een ‘herkansing’. De gedachte dat je moet leven alsof elke dag de laatste kan zijn, heb ik dus niet zo. Er is in deze opvatting geen laatste dag! Oude zielen die nu nog steeds incarneren doen er bijvoorbeeld al zo’n vijf à zesduizend jaar over, zo stelt Ainslie Mac-Leod (medium en auteur van o.a. ‘Overwin je angsten uit vorige levens’ en ‘Gids voor oude zielen).

Dus tijd en gelegenheid te over om er alsnog en uiteindelijk iets moois van te maken! En dan bedoel ik dus het dood-gaan bewust te gedenken en tegelijkertijd het leven-van-nu positief te be-leven. Niet eenmalig maar nog vele levens hierna!

• Herman

10. Over rouw en troost

“Ik heb het er steeds over, dus zal ik er welverstand van hebben”, een vrij

citaat van Bert Keizer, arts en filosoof. Keizer heeft vanuit zijn professie na-

tuurlijk een grote voorsprong op mij . Maar dan nog, wie heeft er verstand

van de dood? De mens heeft als enige levensvorm besef van tijd en van

zichzelf. Maar verder is het toch een en al mysterie. Hoe is er ooit leven

ontstaan? En wat weten we eigenlijk over de dood? Over onze eigen dood?

Ja, we weten dat die onvermijdelijk is. We weten ook dat we daar door-

gaans minder tegen op gaan zien als we ouder worden. En in onze laatste

jaren lijkt het alsof de dood het steeds meer over mij gaat hebben in plaats

van andersom.

Natuurlijk, iedereen wil graag honderd worden zonder lichamelijke en gees-

telijke gebreken. Maar dat is maar weinigen gegeven. De laatste jaren voor-

dat we doodgaan brengen we meestal gebrekkig en tobberig door.

Trouwens, ik heb al eerder gemeld dat we weliswaar steeds ouder worden,

maar ook het aantal jaren met ziektes en aftakeling neemt gemiddeld geno-

men toe. En door de enorme geboortegolf na de laatste wereldoorlog dragen

babyboomers ook nog ‘s fors bij aan een versnelling van de vergrijzing van

onze bevolking. Er zullen bijgevolg de komende decennia meer Nederlanders sterven dan ooit tevoren.

Dit alles betekent dat de aandacht voor de dood zal gaan toenemen. En dan doel ik niet zozeer op afscheids-bijeenkomsten en rituelen daaromheen, maar meer op de wijze waarop we omgaan met doodgaan. Want dat is nu nog een behoorlijk taboe. Niet alleen voor de omstanders maar ook voor diegenen die dood gaan. De dood en alles wat daar bij hoort, daar hebben we het liever niet over.

Maar ook doodgaan hoort bij het leven. Niet alleen vlak voordat de dood aanklopt, maar al ver daarvoor. En heel voorzichtig meen ik een positieve ontwikkeling te bespeuren. Er komt meer nagedacht voor vragen als: Was mijn leven zoals ik het geleefd heb de moeite waard? En als dat zo is, durven we zo’n vraag dan ook aan elkaar te stellen?

Hoe dan ook, het is doorgaans hard werken als je ernstig ziek wordt. In zo’n levensfase stel je regelmatig je wereldbeeld en je doelen bij en ben je in een voortdurende strijd verwikkeld. Niet in de zin van bijvoorbeeld ‘een strijd tegen kanker’. Want daarvoor hebben we een dokter. Die probeert de cellen te vernietigen of te remmen. Jij bent als zieke helemaal geen verliezer als je in die “strijd” ten onder gaat. Nee het gaat dan meer om een strijd tijdens het stervensproces-op-zich. Steeds meer eigenschappen vallen weg. We hebben voor zo’n laatste traject nauwelijks woorden . Het zou helpen als we daar iets handiger in worden. En dat we ook meer gaan beseffen dat gesprekken een heel andere intensiteit krijgen naarmate de tijd kostbaar wordt.

 

Ook voor het goed omgaan met nabestaanden zal meer aandacht gaan komen. Daar is nog een wereld te winnen. Mensen komen er sneller bovenop als ze onthouden dat tegenspoed niet (uitsluitend) hun eigen schuld is en dat niet alle aspecten van het leven zijn te beïnvloeden.  En het grootste misverstand over rouw is dat je nabestaanden zou helpen door erover te zwijgen. Alsof ze er niet aan denken als je ze er niet aan herinnert. Dus schaam je niet om zoveel over je verlies te praten als je wilt en durf hulp te vragen. Want alles in je eentje verwerken lukt  in een tijd van verdriet en radeloosheid niet.

Bij rouw gaat het vaak meer over verdriet en woede en minder over onzekerheid. En na de diepste rouw-verwerking begint er langzaam aan een nieuw gevoel van betrekkelijkheid het dagelijkse leven binnen te druppelen. Maar ook dan is het goed om de gelegenheid te hebben over een overledene te blijven vertellen.  En misschien worden we dan weer verdrietig, maar dat is niet erg. Liever deze korte momenten van verdriet dan dat we iemand ‘vergeten’. Een half jaar na het overlijden van een partner heeft meer dan de helft van de mensen het overweldigende verdriet achter zich gelaten. De rouw blokkeert dan niet meer het verder gaan met je leven en het mogen genieten van mooie momenten, terwijl je tegelijkertijd jouw overleden geliefde niet hoeft los te laten. Je moet hem of haar alleen op een andere manier proberen vast te houden.

Rouwen blijft evenwel iets persoonlijks: de  een heeft meer tijd nodig om een verlies te verwerken dan de ander. En ik haast me te zeggen dat rouw eigenlijk nooit overgaat. Wat rouwen met je doet, ontdek je pas wanneer hij het zelf in alle hevigheid meemaakt. In elk geval is het onzinnig te denken dat de tijd alle wonden heelt. Een rouwproces duurt een leven lang. En de troostkaartjes die na een lange tijd in de bus vallen, doen misschien wel het meeste deugd.

 

Naast rouwen verdient ook troosten meer aandacht. Zeker is onze tijd,  omdat we in een cultuur leven waarin succes vooropstaat. We besteden dus liever geen aandacht aan verlies. Troost is daarenboven een ouder-wets woord dat riekt naar kerkelijk gedoe. Maar dat we niet langer in een god of een hiernamaals geloven, maakt het er niet makkelijker op om troost te vinden. Gedurende tweeduizend jaar was het geloof in een leven na de dood de grootste bron van troost. Je geliefde was dood, maar later zou je hem of haar terugzien. De meeste mensen geloven dat niet meer.

Maar gelovig of niet, we zijn minder seculier of rationeel dan we denken. De verlichting heeft ons niet bevrijd van een verlangen naar een diepere verklaring of troost. En de omgeving waarin iemand sterft, heeft een grote invloed op vertroosting. Zo is de sfeer na euthanasie meestal veel lichter dan na een natuurlijk over-lijden. Mensen hebben samen nog een drankje gedronken en kaarsen aangestoken. Nabestaanden zijn voelbaar opgelucht omdat er geen lange doodsstrijd aan het overlijden is voorafgegaan. En hetzelfde geldt voor de plaats waar iemand overlijdt. In een ziekenhuis is dat veel ingewikkelder en moeilijker  dan thuis of in een hospice.

Vaak weten mensen niet wat te zeggen als de dood voorbij komt. En toch, erken dat het allemaal heel heftig is en dat je graag iets wilt doen om de ander te helpen of te troosten. Denk ook nooit dat jouw steunbetuiging niet welkom zou zijn. Uit de liefdevolle woorden van mensen van wie ze het niet verwachten, putten mensen die rouwen evengoed veel troost. En, wie afscheid heeft moeten nemen van een geliefde, heeft vooral nood aan een luisterend oor.

Verdriet om de dood van een ander roept naast zelfmedelijden ook eenzaamheid op. Verlies geeft je een gevoel van eenzaamheid. Troost ontvangen is dan ontdekken dat je toch niet alleen bent. Een vraag als ‘hoe gaat het?’ helpt dan niet echt. Dat is veel te algemeen en moeilijk om op te reageren. En ook heeft  iemand in rouw geen boodschap aan  andermans oordelen en relativeringen. Beter is het te vragen hoe het vanmiddag, gisteravond of vannacht was. Dan beginnen ze wel te vertellen.

• Herman

11. Medische zorg en behandeling in de laatste levensfase

De Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige

Levensbeëindiging (NVVE) houdt zich be-

zig met aspecten die te maken hebben met

een zo wenselijk mogelijke beëindiging van

het leven. Denk hierbij aan informatie, ad-

visering en ondersteuning met betrekking

tot zorg en behandeling in de laatste levens-

fase; het wel ofniet kiezen voor reanimatie,

wilsverklaringen en euthanasieverzoeken,

daadwerkelijke ondersteuning bij de uitvoe-

ring van euthanasie. Voor een paar tientjes

per jaarben je lid, krijg je periodiek informatie

over de genoemde aspecten en kun je ge-

bruikmaken van de diensten van de NVVE.

 

In een nieuwsbrief van de NVVE las ik over een aantal hier benoemde zaken die ik graag in samenvattende zin wil weergeven. Het is belangrijk om met jouw arts te praten over het laatste stuk van je leven. Welke vra-gen, wensen en verwachtingen zijn er? Wat is lijden voor mij? Welke behandelingen zijn er om pijn en lijden te verlichten? Wil ik een behandeling wel of juist niet? Wordt er gedacht aan euthanasie? Allemaal vragen die te maken hebben met een zo goed mogelijke afronding van ons leven.

Deze aflevering gaat over mogelijkheden van (medische) zorg en behandeling in laatste levensfase.

 

De laatste weken of maanden van ons leven zijn vaak waardevol en emotioneel, voor onszelf en voor de mensen om ons heen. We nemen afscheid van het leven. Het geeft rust als we  het leven goed kunnen afronden. Misschien kunt je thuis blijven, misschien ga je naar een hospice of een andere instelling. Dat betekent afscheid van het huis waar je misschien jaren gewoond hebt, van de buurt en de vertrouwde omge-ving. Misschien zul je bij elke belangrijke gebeurtenis denken: dit is waarschijnlijk de laatste keer dat ik dit meemaak. En dan is er ten slotte het afscheid van je dierbaren. Veel mensen overlijden vanzelf en rustig. Maar sommigen krijgen last van benauwdheid, angst of pijn.

 

Er zijn mogelijkheden om het lijden in de laatste (terminale) fase te verminderen, zoals behandeling van pijn, angst en onrust. Ook de naasten kunnen veel voor je doen als het levenseinde dichtbij komt, bijvoorbeeld waken. Verder kan praten met een geestelijk verzorger prettig zijn. Misschien denk je erover om de dood te versnellen, bijvoorbeeld door te stoppen met eten en drinken of door euthanasie. Praat met je huisarts over wat jij belangrijk vindt en graag wilt.

 

Thuis sterven. Dat willen mensen graag. Het is dan wel belangrijk dat er genoeg zorg is. De huisarts en de wijkverpleegkundige zorgen ervoor dat je goed verzorgd wordt. Ook bij wassen, aankleden, eten en hulp bij de huishouding kan de thuiszorg helpen. Een verpleegkundige of verzorgende komt meerdere keren per dag langs als dat nodig is. De huisarts komt in deze periode ook regelmatig langs. Ook een partner, familie of vrienden zijn belangrijk. Er zijn speciale vrijwilligers die jou thuis kunnen ondersteunen. Als je ze belt, kan er meestal snel een vrijwilliger komen helpen. Die heeft veel ervaring in de zorg. Ze hebben vaak zelf een dierbare verloren en weten daardoor hoe dat voelt. Zij kunnen ook 's nachts bij je zijn.

De nachten zijn voor veel mensen moeilijk in de laatste weken. Je kunt je onzeker voelen en onveilig. Veel mensen willen graag dat er 's nachts iemand bij ze is. Als je 's nachts zorg nodig hebt, komt een verpleeg-kundige of verzorgende van de thuiszorg 's nachts een of een paar keren langs. Bijvoorbeeld om je naar het toilet te brengen of medicijnen te geven.
Om nachtzorg te kunnen krijgen, schrijft de huisarts een ‘terminaal verklaring’. Daar staat in dat de arts ver-wacht dat je nog maximaal 3 maanden te leven hebt. Wil je graag dat er de hele nacht iemand bij je is? Misschien kunnen jouw kinderen of familie bij je  overnachten. Mar als dat niet alle nachten te regelen, dan kan de thuiszorg soms de hele nacht blijven. En als dat niet kan dan kun je voor nachtzorg bellen naar de Vrijwillige Palliatieve Terminale Zorg. Er komt dan 's avonds laat tot 's ochtends vroeg iemand. Deze vrijwilliger heeft veel ervaring met nachtzorg. Die kan je helpen, waken en 'er zijn'.

 

En dan is er de hospice. Een geweldige voorziening: een gebouw met ingerichte kamers en gerund door vrij-willigers. Je krijgt hier een eigen kamer. Soms zijn er ook logeerkamers voor familie. In het hospice is de sfeer zoveel mogelijk als thuis en krijg je zorg van vrijwilligers en verpleegkundigen. Familieleden of andere naas-ten kunnen ook helpen. De verpleegkundige is er meestal meerdere momenten per dag. In sommige hospices is er 24 uur per dag een verpleegkundige. Er is goede samenwerking met artsen en andere zorg-verleners. Als u in een hospice dichtbij huis komt, kan uw eigen huisarts misschien zorg blijven geven. Anders krijgt u zorg van de huisarts in de buurt van het hospice. Sommige hospices hebben een vaste arts in dienst.

Als je gaat sterven, dan kun je ook naar een verpleeghuis, een woonzorgcentrum of naar een ziekenhuis. Daar is vaak ook een speciale afdeling voor mensen die gaan sterven.

Er zijn verschillende behandelingen om pijn en lijden te verminderen, zoals morfine. Ook zijn er medicijnen te-gen angst. Je wordt er rustig, ontspannen en minder angstig van. Maar ook het stoppen met bepaalde medi-cijnen die je gebruikt kan een issue zijn. Bespreek met jouw huisarts welke medicijnen echt nodig zijn en met welke je kunt stoppen.

Als het einde van het leven dichtbij is, lukt eten en drinken vaak niet meer. Jouw lichaam neemt geen voedsel of vocht meer op. Eten en drinken hoeft ook niet meer. Je wordt zwakker, suffer. Je slaapt in en sterft uitein-delijk op een natuurlijke manier. Je kunt er ook voor kiezen eerder te stoppen met eten en drinken. Dit ver-snelt de dood. Bijvoorbeeld als je erg oud of ziek bent en eigenlijk geen zin meer hebt in eten en geen dorst meer hebt. Dan kan dit een goede manier van sterven zijn. Bespreek al deze mogelijkheden met jouw arts als je dit zou willen. Jouw huisarts kan je hierbij begeleiden.

• Herman

12. Wensen over zorg en behandeling in de laatste levensfase vastleggen

De Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Levensbeëindiging (NVVE) houdt zich bezig met aspecten die te maken hebben met een zo wenselijk mogelijke beëindiging van het leven. Hierbij kunnen we denken aan informatie, advisering en ondersteuning met betrekking tot: wensen, verwachtingen, zorg en behandeling in de laatste levensfase; het wel of niet kiezen voor reanimatie, wilsverklaringen en euthanasieverzoeken, daadwerkel-ijke ondersteuning bij de uitvoering van euthanasie. Voor een paar tientjes per jaar ben je lid, krijg je periodiek informatie over de genoemde aspecten en kun je gebruik maken van de diensten van de NVVE. In een van de laatste nieuwsbrieven las ik over een aantal hier benoemde zaken die ik graag in een drietal artikelen samen-vattend wil weergeven.

 

Het is belangrijk om met je arts te praten over het laatste stuk van jouw leven. Wat zijn jouw vragen, wensen en verwachtingen? Welke behandelingen zijn er om pijn en lijden te verlichten? Wil je een behandeling wel of juist niet? Allemaal vragen die te maken hebben met een zo goed mogelijke afronding van jouw leven.

 

Deze aflevering gaat over wilsverklaringen.

Daarover bestaan nogal wat misverstanden. Dat komt

omdat er verschillende soorten van benamingen en

verklaringen zijn, elk met een eigen rechtsgeldigheid

en bedoeling.

Een wilsverklaring gaat over te regelen zaken tijdens

je leven. Ze worden ook wel aangeduid als wilstesta-

ment. Niet zo'n gelukkige naam, want 'testament' doet

eerder denken aan iets dat pas speelt na je dood.

Maar goed, een wilsverklaring kun je opstellen om be-

handel- en zorgwensen kenbaar te maken in je laatste

levensfase (zie verderop). Ook een euthanasieverzoek en een behandelverbod zijn op te vatten als een wilsver-

klaring. Hoe dan ook, bij alle wilsverklaringen is het raadzaam een gevolmachtigde te benoemen voor het geval

dat je wilsonbekwaam wordt. Dit soort van verklaringen gaan via je huisarts en hoeven dus niet de notaris te passeren! En dan zijn er ook nog wilsverklaringen die gaan over het veilig stellen van materiële belangen, zoals het namens jou verrichten van bankzaken. Het is raadzaam zo’n verklaring wel notarieel op en vast te stellen. Maar over dat soort wilsverklaringen gaat het in deze aflevering niet.

 

Wel dus over wilsverklaringen om behandel- en zorgwensen kenbaar te maken in je laatste levensfase.

Een dokter is in principe verplicht dit soort van verklaringen op te volgen.

Schriftelijk wordt vastgelegd wat jouw wensen zijn met betrekking tot medische) zorg en behandeling in je laatste levensfase. Misschien weet je al dat je een ziekte hebt en niet beter kunt worden of dat je nog maar een paar maanden of weken te leven hebt. Of misschien bent je oud en kijk je uit naar het einde. Misschien ben je gezond, maar vindt je het fijn als jouw arts weet hoe jij over jouw levenseinde denkt. Misschien wil je nadenken en praten over wat je in de toekomst wil aan zorg en behandeling.  

Het is goed om bijtijds en voordat de laatste levensfase zich aandient zelf na te denken over de wensen die je hebt over medische zorg en behandeling in die laatste levenperiode. Vervolgens kun je die wensen met jouw arts en naasten bespreken. Het is goed dat ook zij weten dat jij die wensen hebt. De arts kan dan ook laten weten wat in jouw geval wel en niet haalbaar of wenselijk is. Als je weet dat je niet meer beter wordt, krijg je in elk geval altijd hulp en medische (palliatieve) zorg en zijn er mogelijkheden om pijn en lijden te verminderen.

Het resultaat van deze gesprekken kun je schriftelijk vastleggen in een zogeheten wilsverklaring. Er zijn voor deze wilsverklaringen geen regels hoe je jouw wensen moet opschrijven. Schrijf duidelijk op wat je wilt, in jouw eigen woorden, maar wel op een manier dat er bij de arts geen twijfels kunnen ontstaan. Je kunt dus zelf een dergelijke wilsverklaring maken en daarin opschrijven welke behandelingen je nog wel of juist niet wilt.  Het gaat erom dat de verklaring duidelijk van jouw is en bij jou past. Je naam, handtekening en datum moet je wel vermelden. Dan is jouw wilsverklaring meteen geldig. Voor een dergelijke wilsverklaring hoef je dus niet naar een notaris de gaan.

 

Wat schrijf je op in zo’n wilsverklaring? Hierbij valt te denken aan de behandelingen die je wel of niet meer wilt krijgen. Wil je aan het einde van je leven nog naar een ziekenhuis of juist niet meer? Wat wil je als je een ernstige beroerte hebt gehad, erg dement bent geworden of in coma ligt?  Wil je dat de artsen er dan alles aan doen om jouw leven te verlengen of niet? Het is heel belangrijk dat je jouw schriftelijke wilsverklaring op tijd met jouw arts en je naasten bespreekt. De arts kan dan doorvragen wat je precies bedoelt. Dat helpt als hij later over jouw zorg moet beslissen, samen met je naasten. Goed om te weten: jouw arts zal altijd pijn, be-nauwdheid, jeuk of andere klachten zo goed mogelijk verlichten. Tenslotte, wijs iemand aan die tijdens jouw laatste levensfase namens jou kan optreden als gevolmachtigde als jij daar zelf niet meer toe in staat bent door wilsonbekwaamheid.

 

Geef jouw naasten en zorgverleners (zoals de huisarts, medisch specialist of specialist ouderengeneeskunde) een kopie van jouw schriftelijke wilsverklaring. De arts neemt jouw wilsverklaring ook op in jouw medisch dossier. En tenslotte: houd jouw wilsverklaring actueel. Als je nadien echt ziek bent, da ga je vaak anders denken over bepaalde behandelingen. Praat dan met je arts over de verandering van jouw wensen. Vertel de arts ook dat je jouw wilsverklaring hebt veranderd. Jouw arts zet dit dan in jouw medisch dossier en voegt daar jouw aangepaste wilsverklaring aan toe.

• Herman

13. Wensen over zorg en behandeling in de laatste levensfase; wel of niet reanimeren

De Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Levensbeëindiging (NVVE) houdt zich bezig met aspecten die te maken hebben met een zo wenselijk mogelijke beëindiging van het leven. Hierbij kunnen we denken aan informatie, advisering en ondersteuning met betrekking tot: wensen, verwachtingen, zorg en behandeling in de laatste levensfase; het wel of niet kiezen voor reanimatie, wilsverklaringen en euthanasieverzoeken, daadwerkelijke ondersteuning bij de uitvoering van euthanasie. Voor een paar tientjes per jaar ben je lid, krijg je periodiek informatie over de genoemde aspecten en kun je gebruik maken van de diensten van de NVVE. In een van de  laatste NVVE-nieuwsbrieven wordt geschreven over  een aantal hier genoemde zaken. Die wil ik graag hier in een drietal artikelen samenvattend weergeven.

Deze derde aflevering gaat over wel of niet reanimeren.  Het gaat dan over de vraag of je bij een hartstilstand gereanimeerd kan en wil worden. Hoe ouder je namelijk wordt, hoe groter de kans op een hartstilstand.

 

Wanneer je hart en ademhaling stilstaan,

kan met reanimatie geprobeerd worden

het hart en de ademhaling weer op gang

te krijgen. Dit gebeurt door hartmassage

in combinatie met mond-op-mondbeade-

ming (blazen in de mond en soms neus).

Door deze mond-op-mond beademing en

hartmassage wordt geprobeerd weer

zuurstof in jouw lichaam en vooral in

jouw hersenen te krijgen.

De reanimatie moet meestal worden vol-

gehouden totdat er een defibrillator (of

AED) kan worden gebruikt. Een defibtilla-

tor is een apparaat dat stroomstoten geeft waardoor het hart soms weer normaal kan gaan pompen. In veel kantoren en openbare gebouwen hangt een AED aan de muur.

Wanneer je gereanimeerd wordt, moet iemand anders direct 112 voor de ambulance bellen. Zodra de mensen van de ambulance er zijn, nemen zij de reanimatie over (tenzij duidelijk is dat het geen zin meer heeft). Zij werken ook met een AED en sluiten een infuus aan om medicijnen te geven. Ze kunnen ook een beademingsbuis in je luchtpijp inbrengen. Als het hart weer pompt, wordt je zo nodig naar het ziekenhuis vervoerd voor verdere behandeling.

 

Zodra je een hartstilstand krijgt, bent je bewusteloos. Om snel te kunnen handelen is het belangrijk dat familie en hulpverleners van te voren weten of ze je wel of niet moeten reanimeren. Daarom zal jouw (huis-)arts hierover met je praten als jouw gezondheid daarom vraagt. Het wordt ook met je besproken als je wordt op-genomen in een ziekenhuis of als je in een verzorgings- of verpleeghuis gaat wonen.
Je kunt aangeven of je wel of niet gereanimeerd wilt worden. Dan weten jouw naasten en alle hulpverleners waar ze aan toe zijn. Op tijd nadenken en praten over wel of niet reanimeren is dus belangrijk. Schrijf jouw gedachten over reanimatie eventueel op. Ikzelf heb dit onderwerp besproken met mijn huisarts en opgeno-men in het niet-behandelgedeelte van mijn euthanasieverzoek.

 

Na vier tot zes minuten zuurstofgebrek raken de hersencellen beschadigd. Als er niets wordt gedaan, overlijdt je waarschijnlijk binnen 10 minuten na een hartstilstand. Daar merk je zelf niets van. Hoe ouder je wordt, des te groter wordt de kans op een hartstilstand. Een hartstilstand kan bijvoorbeeld ontstaan wanneer jouw hart te weinig zuurstof krijgt. Dit komt meestal doordat bloedvaten van het hart dicht gaan zitten. Je krijgt dan een hartinfarct. Ook kan een hartstilstand ontstaan door uitputting van het hart (hartfalen).

 

Met reanimatie is er overigens maar een kleine kans dat je het overleeft. Hoe eerder gestart wordt met reani-meren, hoe groter die kans. Als binnen 6 minuten met een AED een stroomstoot gegeven wordt, is de kans dat je de hartstilstand overleeft het grootst. Je kunt aan een hartstilstand wel klachten overhouden. Lichte restklachten zijn bijvoorbeeld lichte geheugenproblemen, iets moeilijker kunnen praten en lichte verlamming van een arm of een been. Ernstige restklachten zijn ernstige geheugen- en spraakproblemen, verlammingen of coma.

Van de 100 mensen die ouder zijn dan 70 jaar en buiten het ziekenhuis gereanimeerd worden, blijven er gemiddeld 12 in leven. De andere 88 overlijden. Van deze groep ouderen  die in het ziekenhuis gereanimeerd wordt, blijft gemiddeld 19 in leven. De andere 81 overlijden. Van de 100 mensen die door reanimatie nog leven, houden er 90 dezelfde gezondheid als voor de hartstilstand of lichte restklachten; 10 van de 100 mensen houden ernstige restklachten. Als je ouder wordt en/of ernstig ziek, wordt de kans dat je een hartstil-stand overleeft steeds kleiner.

 

Als je wel gereanimeerd wil worden dan hoef je niets te doen. Bij een hartstilstand word je zo mogelijk gere-animeerd. Behalve als de (huis)arts vanwege jouw gezondheid verwacht dat er zeer weinig kans is dat je de reanimatie overleeft.

Als je niet gereanimeerd wil worden, dan is het goed dit samen met een vertrouwd persoon en de (huis)arts te bespreken. De (huis)arts kan dan in jouw medisch dossier opschrijven dat je niet gereanimeerd wilt worden.

Ook kun je een niet-reanimeerpenning aanschaffen. Wanneer je die zichtbaar draagt, kunnen bijvoorbeeld ambu-lanceverpleegkundigen zien dat ze je niet moeten reanimeren.

Ook jouw (huis)arts kan beslissen dat je bij een hartstilstand niet gereanimeerd moet worden. Namelijk, als wordt verwacht dat er zeer weinig kans is dat je de reanimatie overleeft of  dat je bij overleving een grote kans hebt op ernstige restklachten.  

Dat bespreekt hij met je en hij schrijft dat in jouw patiëntendossier.

Ziekenhuizen hebben hier vaak een speciaal formulier voor dat in jouw dossier komt, het formulier Behandelings-beperkingen. Hierop staat of je wel of niet gereanimeerd wil worden.

• Herman

14. Leven en sterven met dementie

Je hebt net de diagnose dementie gekregen en je bent daar-

door dus behoorlijk van slag. En in je hoofd ben je met van

alles tegelijk bezig. Hoe lang heb ik nog? Wat wil en kan ik

nog? Kan ik nog mooie herinneringen delen met mijn naas-

ten? Maar ook de vraag: wil ik mijn leven eindigen met (ver-

gevorderde) dementie?
Zo’n diagnose is vaak het sluitstuk van een lang traject na

een tijd van onduidelijkheid. Eentje die hard binnenkomt.

En er volgt een periode met steeds meer  gaten in je geheu-

gen.  Ook heb je  – zeker in het begin – niet veel zin om met

een euthanasieverzoek aan de gang te gaan. Zelfs al weet je

zeker dat je als dementerende het leven niet tot het einde

wil leven. Trouwens, weet je eigenlijk wel hoe jouw huisarts

daar tegenover staat? Euthanasie plegen bij dementerenden is voor huisartsen een van de moeilijkste aange-legenheden in hun praktijk. Dus als dat problemen gaat geven, hoe vind je dan een andere huisarts? Dat gaat tegenwoordig niet zo makkelijk. Gelukkig is er wel het landelijke Expertisecentrum Euthanasie. Dat kun je benaderen als jouw huisarts euthanasie niet uitvoert en je geen andere dokter kan vinden.  

 

Maar goed, na de vaststelling van dementie ben je vooral bezig met minstens twee vragen. Hoe leef ik verder en hoe sterf ik te zijner tijd met dementie? Bij de eerste vraag dienen zaken te worden besproken die betrek-king hebben op thuiszorg en psychische hulp. Aandacht voor het opstellen van een euthanasieverzoek of be-denken hoe je uitvaart er moet uitzien, horen bij de tweede vraag. Maar daarvoor is voorlopig niet veel ruimte. En eigenlijk is het beter om met die twee zaken niet tegelijkertijd aan de gang te gaan. Praten over het leven met dementie in het hier-en-nu is wat  anders dan nadenken over sterven met dementie. En gesprekken over dat laatste voer je deels met de arts die het euthanasieverzoek te zijner tijd wil honoreren. Gesprekken over leven met dementie doe je vooral met je naasten. Dus goed uit elkaar houden: gaat het over leven met dementie of over sterven met dementie? 

En nog beter is het om al veel eerder met dit soort vragen aan de gang te gaan. Oók als achteraf blijkt dat in jouw leven dementie niet aan de orde zal zijn en als er nog helemaal geen aanwijzingen zijn dat jouw leven zal gaan aflopen. ‘Eerder’ is in alle rust over een euthanasieverklaring nadenken en daarover met je huisarts over-leggen. En belangrijke onderdelen in zo’n verklaring bespreken met je naasten. En dat zelfde geldt ook voor het op schrift stellen van zaken die te maken hebben met dementie: wat zal dementie voor jou betekenen en hoe kijk je aan tegen  een leven en sterven met dementie? In alle rust de tijd nemen om hierover na te den-ken, daarover te praten met je naasten en je arts. En het resultaat van dat gedenk en gepraat op papier zetten. Het is beter om daarmee al aan de gang te gaan voordat ‘de tijd daar is’. En je kan daarna altijd nog zaken veranderen of toevoegen.

Tenslotte, het is mijn ervaring dat mensen wel over dit soort van onderwerpen willen nadenken en daarover willen praten, maar dat het lastig wordt gevonden dit aan het papier toe te vertrouwen. Dat wordt echter alleen nog maar lastiger en moeilijker als je het er op aan laat komen en wacht totdat het proces van afscheid nemen is aangebroken, wel of niet als gevolg van dementie.

• Herman

15. Jouw nalatenschap en geen testament

Als je komt te overlijden dan heb je doorgaans ook

een nalatenschap. Deze kan bestaan uit geld (in-

clusief eventuele schulden) en bezittingen, zoals je

huis, sieraden, meubels en auto. Aan wie je deze

erfenis nalaat, kunt je vast laten leggen in een tes-

tament.

Maar wat gebeurt er met jouw erfenis als je geen

testament op hebt laten maken? En wat als je hele-

maal geen erfgenamen hebt?

Het voordeel van een testament opstellen is uiter-

aard dat je zelf kunt bepalen wat er met jouw nala-

tenschap gebeurt. Je kunt bijvoorbeeld geld of spul-

len nalaten aan een goed doel of iemand van bui-

ten jouw familie. Maar bijvoorbeeld jouw erfenis na-

laten aan een arts of andere zorgverlener is in prin-

cipe verboden. Wil je jouw erfenis vastleggen in

een testament, schakel dan een notaris in. Want

als je jouw wensen bijvoorbeeld opschrijft op een

briefje, dat is dat geen rechtsgeldig testament.  

 

Maar als je helemaal geen testament opstelt, dan geldt de wettelijke verdeling volgens het erfrecht. Bloedver-wanten hebben hierbij het eerste recht op de erfenis. Dit wil zeggen dat de naasten van de overledene als eerst aanspraak maken. Als die er niet zijn, volgen eventueel andere familieleden. Het erfrecht onderscheidt 4 groepen bloedver-wanten, in deze volgorde:

• Echtgenoot, geregistreerd partner en eigen kinderen
• Vader, moeder, broer en zus
• Grootouders
• Overgrootouders

Als je geen erfgenamen hebt in categorie 1, hebben de erfgenamen in categorie 2 het eerste recht op de erfenis. Heb je ook in categorie 2 geen erfgenamen, dan komen je grootouders (categorie 3) in aanmerking, enzovoort.

Daarnaast kan er nog sprake zijn van plaatsvervulling. Als jouw kinderen eerder al zijn overleden, nemen hun kinderen (jouw kleinkinderen dus) de plek in categorie 1 over. Hetzelfde kan in categorie 2 gelden voor de kin-deren van jouw broers en/of zussen.

Als je niet (meer) getrouwd bent en geen geregistreerd partnerschap hebt, dan is jouw eventuele partner vol-gens de wet geen wettige erfgenaam. Hetzelfde geldt voor pleeg- en stiefkinderen. Uiteraard kun je u er voor zorgen dat zij alsnog een deel van de erfenis krijgen, als je wel een testament op laat stellen. Een geadop-teerd kind is dan weer wel een wettige erfgenaam van zijn of haar adoptie-ouders.

 

Erfgenamen hebben overigens het recht om een aangeboden erfenis te verwerpen of slechts gedeeltelijk (beneficiair) te aanvaarden. Als de overledene bijvoorbeeld een groot aantal schulden nalaat, kan dat een goe-de reden zijn om diens erfenis niet aan te nemen.

En als je wel een erfenis hebt, maar geen erfgenamen, dan komt het Rijksvastgoed-bedrijf in actie. Deze in-stantie beheert overheidsgebouwen, maar houdt zich ook bezig met onbeheerde nalatenschappen. Hier is dus sprake van als een overledene geen testament en geen bekende erfgenamen heeft. Het Rijksvastgoedbedrijf onderzoekt of er inderdaad geen erfgenamen of andere rechthebbenden zijn. Blijkt dit niet het geval, dan wordt de erfenis omgezet in geld. En dan belandt dit bedrag in de zogeheten consignatiekas van het ministerie van Financiën. Na 20 jaar is dit geldbedrag definitief eigendom van de staat, tenzij zich in de tussentijd alsnog een erfgenaam aandient.

• Herman

 

16. Welke praktische zaken moet je bij een overlijden regelen?

Als een van jouw naasten overlijdt, komt daar veel verdriet, maar ook veel geregel bij kijken. Je moet in deze moeilijke tijd de nodige praktische zaken afhandelen, zoals het beëindigen van abonnementen, contracten en verzekeringen.