Over de ziel heb ik het al gehad, maar hoe zit het met de geest? 67

We zijn de geest steeds meer uit het oog verloren, vindt filosoof Désanne van Brederode. Ze pleit voor een herwaardering.

Op een zeker moment werd besloten om de uitdrukking ‘geestelijk gehandicapten’ te vervangen door ‘mensen met een verstandelijke beperking’. Dat maakte duidelijk dat mensen geestelijke wezens zijn, ongeacht hun verstandelijke vermogens. Brederode had verwacht dat er nadien ook met de nodige zorg-vuldigheid zou worden gesproken over de verschillen tussen verstand, mind, brein, geest, bewustzijn, gevoelens en ziel. Maar het tegendeel is waar. De begrippen dartelen lukraak door elkaar heen.  

Bredeo krijgt niet de indruk dat degenen die bij de GGZ werken geloven in zoiets als de geest, opgevat als spirit. Dus als meer dan mind en nog veel en veel meer dan brain. Ze geloof evenmin dat psychologen, zielkundigen, per se geloven in een ziel. En wat haar zorgen baart, is dat de uitermate rommelige omgang met deze begrippen doorwerkt in het alle-daagse taalgebruik.

Ziel en geest komen nog wel in het taalgebruik voor, maar dan toch vooral als oude, poëtische woorden voor onstoffelijke, innerlijke zaken en processen. En die begrippen zijn – onterecht – ook nog ‘s in hoge mate uitwisselbaar. Maar, je kunt iemand hard op zijn ziel trappen, maar niet op zijn geest. En de aandui-dingen zielig en geestig kun je gelukkig ook niet door elkaar gebruiken.

Body & Soul, Body & Mind, Body & Spirit: je kunt je retraiteoord, wellnesscentrum of yogaschool één van die drie namen geven, want het komt toch op hetzelfde neer. Omgekeerd zul je bij de GGZ vergeefs aan-kloppen voor een geestelijke verzorger, want uitgerekend dát beroep valt niet onder die koepel.

Eigenlijk is het vigerende mensbeeld door en door dualistisch. Met je gedachten kun je je lichaam onder controle krijgen. En door sporten kun je je emoties en gedachten tot rust brengen. Deze benaderingen vertrekken vanuit een tweeledig mensbeeld. Ook na onze fysieke dood zou er iets kunnen overblijven: een lichaamsvrij bewustzijn, een ziel.             

Brederode is gaan geloven dat een drieledig mensbeeld, bestaande uit lichaam, ziel en geest, willen, voelen, denken, veel meer recht doet aan de menselijke ervaringswerkelijkheid. En in het ruimtelijke ervaren we ook drie dimensies, hoogte, breedte en diepte. En in de tijd eveneens, verleden, heden en toekomst.

Brederode neemt ons mee naar een master-

class waarbij een gevierde musicus een jonger

talent helpt om een toch al perfect uitgevoerd

muziekstuk nog rijker, nog mooier, nog beziel-

der te laten klinken. Maar stel dat die compo-

nist alweer een paar eeuwen dood is, dan kan

hij daarover niets zeggen. De musici moeten

afgaan op de partituur en op summiere aandui-

dingen van speelstijl en gewenste stemming.

Maar hun interpretatie moet zo goed mogelijk

vertolken wat er staat. Dat is dus iets anders

dan ‘wat je er zelf bij voelt als je de noten leest

en daarbij noten weghaalt en toevoegt.

 

Wat zo’n masterclass zo fascinerend maakt, is dat de senior en de junior in hun vak de top al hebben bereikt. En toch is er dat verlangen om de ziel in de muziek steeds dichter op het spoor te komen, in de geest van de schepper, de componist. Wat je ziet, en vooral hoort, is dat de junior een voor onze oren perfecte reeks maten speelt, terwijl de senior hem of haar desondanks interrumpeert en zegt: ‘Heel fraai, maar mag ik even?’ En dan nogmaals speelt wat er zojuist heeft geklonken, dus op de manier van de junior, om hierna zijn eigen versie te laten horen. Die inderdaad in kleine, verfijnde details van de vorige verschilt en de maten nog meer kleur, gelaagdheid, warmte geeft. Dat gaat boven techniek en kennis uit: daar zien we de geest aan het werk, die al doende, al luisterend, reflecteert op de klanken en wat ze doen in het gemoed, de ziel. De junior hoort het ook. En wij, die de masterclass bijwonen of op televisie bekijken, zien twee mensen die de verschillen waarnemen, voelen, doorvoelen.                                                                                 

Zoals gezegd: zo’n masterclass is één en al gevoel, dáár gaat het om, en precies daarom zijn persoonlijke, hoogst individuele ‘autobiografische’ emoties ongewenst. Maar zonder ziel en geest is het geheim niet te naderen. En dat we dit alles konden registreren en concluderen, danken we aan de weg ernaar toe, waar ook wij van de ervaringen in onze ziel als het ware ‘geest’ maakten.

Hierbij vat Brederode geest op als een instantie die zowel ‘aan het licht brengt’, als in helderheid toeneemt door de daad. Dat is iets heel anders dan ergens over nadenken en dat be-noemen, uitspreken. We kunnen niet over onze geest denken als iets tegenover ons, terwijl het ook niet zo is dat we, door te denken, per definitie geestelijk actief zijn. Pas als we den-ken over de wijze waarop we het denken voltrekken, komt de geest in actie. Mag ik uit het één wel het ander afleiden? Wil ik dit wel denken? Waar baseer ik me op? Wat zouden de gevolgen van dit denken kunnen zijn?

Geest toont zich in interesse, voorbij onmiddellijke sympathie en antipathie, en is bereid om in veel een geestelijke dimensie te veronderstellen en in mensen bovendien een individuele geest. Geest manifesteert zich waar ik een kastanje bewonderend kan zien als de vrucht van een heel seizoen, uit bloesems ontstaan, maar ook als het begin van een heel nieuwe kastan-jeboom, en als ik al die fases en overgangen innerlijk kan beleven. Een verschijning in ruimte en tijd die is geworden en wordingskracht draagt – die niet zonder aarde, water, licht, lucht, warmte kan en die daarin wel moet transformeren. Die beweeglijke levenskracht kan ik alleen in mijn geestelijke voorstelling tevoorschijn brengen. Voor mijn geestesoog halen.

Muziek is geen gegeven, maar een gave, iets dat wordend is en mij in wording brengt. Ik kan waarnemen, voelen en denken wat ik nog niet kende. Een ander worden, veranderen, doordat ik de veranderingen heb ‘meegemaakt’. En vervolgens opmerken dat ik, lang nadat ik meermaals dat stuk heb beluisterd, heel veel meer beleef, ritmes, patronen, de rimpelingen in de grachten, het verschil in klank tussen regen in de bloeiende esdoorn en die op auto’s. Dat was niet het doel. Eerder omgekeerd: ik luisterde bezield, zonder doel, maar om de geest in de muziek te eren. Dát is de geest. That’s the spirit.

 

• Herman

  
  

Vriendschappen anno nu hebben het moeilijk 68

 

Het onderwerp vriendschap is al eerder voorbij gekomen in Mijmeringen nr. 10. 

Toen had ik het er onder meer over dat ik het best een klus vond om voldoende aandacht te besteden aan al mijn vrienden. En dat waren er dan 'maar' 4. Ik zette dan ook vraagtekens bij het onderhouden van een busvol met vrienden. Verder concludeerde ik dat vriendschap te maken heeft met evenwaardigheid en dat het vaak is gerelateerd aan een bepaalde fase in je leven. Het kan stoppen als jij of je vriend een andere afslag neemt. Maar ook stelde ik vast dat vriendschappen vandaag de dag oppervlakkiger lijken te worden.

Hoe zit dat?

 

Aristoteles zei over vriendschap: het is nuttig en leuk en

brengt het beste bij elkaar naar boven en het is onbaat-

zuchtig. Tegen vrienden voer je geen oorlog en vrienden

maken je wereld groter en verbinden je met de samenle-

ving.

Veel vriendschappen worden vaak gevormd tijdens je stu-

diejaren. Je bent nog niet gesetteld. Je hebt nog geen

partner en geen kinderen. Je hebt weinig verplichtingen.

Er is tijd om een netwerk uit te bouwen.  We voelen ons

het best bij mensen die ‘gelijk’ zijn aan onszelf. Dat is 

makkelijk, en je bevestigt elkaar.  Dergelijke vriendschap-

pen voelen fijn en comfortabel en je komt na verloop van

tijd ook steeds minder ‘anderen’ tegen.

Jongeren vormen vaak een ‘vriendenclub’. Ze ondernemen veel activiteiten in groepsverband. Maar als je ouder wordt heb je doorgaans nog maar contact met één of twee vrienden. Je gaat ook wat minder met elkaar ondernemen en meer met elkaar praten. Zo gaat dat althans bij veel mannen. Vrouwen zijn bij het klimmen der jaren veel actiever in het (weer) aanhalen van vriendschapsbanden.

Opvallend bij dit alles is dat er bijna geen vriendschappen tussen generaties zijn.

 

Vriendschappen blijken tegenwoordig echter onder druk te staan. Je zou wat dat betreft kunnen spreken van een ‘vriendschapsrecessie’ of een ‘vriendschapscrisis’. De millennial-vriendschap staat onder druk. Sociologen denken dat dit komt doordat millennials de wereld bezien door de bril van hun eigen prioritei-ten. Ze zijn dusdanig met zichzelf bezig dat van vriendschap in bovenbeddoelde betekenis nauwelijks sprake is. Een kernbegrip hierbij is ‘zelfzucht’. Millennials zijn zelfzuchtig. Ik las ergens dat ze in de geschiedenis van de mensheid tot de eerste generatie zonder wortels behoren. Dat is nogal wat! Hun ouders, veelal boomers (geboren tussen 1946 en 1964), schudden na de Tweede Wereldoorlog collectivistische waarden grotendeels af en keuze-vrijheid werd hun religie. En dat hebben ze ook overgedragen in de opvoeding aan hun kinderen. "Het maakt niet uit wat anderen denken, zolang jij maar in jezelf gelooft". Zelfvertrouwen werd de heilige graal, ook in de opvoeding van de millennial. Het individualisme gaat al bij de geboorte van de millennials in de overdrive. Frasen als ‘geloof in jezelf’, ‘wees jezelf’, ‘je kunt alles zijn wat je wil’ nemen een enorme vlucht.

De opmars van het ‘ik’ duidt niet zozeer op egoïsme, maar op zelfgerichtheid. Dat onderscheid tussen ego-ïsme en egocentrisme is belangrijk. Want de millennial denkt niet uitsluitend aan zichzelf, maar wel vanuit zichzelf. Dus het gaat niet zozeer om het ‘ik’ voor eigen gewin en ten koste van de ander, maar meer over een zelfgerichtheid die een voortdurend frictie oproept van het individu in de sociale realiteit. De zelfge-richte millennials kiezen dus niet zozeer voor het eigenbelang, maar ze kunnen niet anders dan de wereld bezien door de bril van hun eigen prioriteiten. En dat kan ver gaan!

Terug naar ons onderwerp. Gekweld door een onprettige emotie, wordt een vriendschap opgezegd met een appje. En even gemakkelijk zie ik vrienden die elkaars stoelpoten afzagen. We zien tegenwoordig vriendschap als een ‘project’ omdat we gevangen zitten in het millennial-individualisme. We verlangen weliswaar naar een vanzelfsprekendheid en onbaatzuchtigheid in relatie tot anderen, maar spreken vooral de taal van de zelf-hulp, me-time en self-care.

 

Die berekenende en nogal zakelijke benadering van vriendschap staat in schril contrast met ‘hanging out’. Hangen in de zin van 'jammen': een gitarist begint een loopje, een zangeres neuriet mee, iemand trommelt op een speaker of slaat een akkoord aan. Muzikanten lopen in en uit, soms ontstaat er synergie, vaker niet. Jammen is eigenlijk nogal doelloos en per definitie tamelijk rommelig. Het heeft geen afgebakend begin of einde.

Eenzelfde soort ongestructureerd samenzijn typeert ‘hangen met vrienden’. Hangen is dan wandelen met vrienden door de stad en eindigen in het café. Hangen is ook verveling, ergernis, ongemak – maar bovenal verwachtingloos. De hanger streeft niet naar ‘ware vriendschap’ met hoofdletters of ‘absolute wederkerig-heid’. De hanger streeft überhaupt nergens naar, maar geeft zich over aan het gezelschap. Hangen is – zo bezien - per definitie niet afgebakend, niet beheersbaar, niet gericht op persoonlijk gewin en niet produc-tief. In een dergelijk vanzelfsprekend samenzijn verdwijnt competitie en rivaliteit naar de achtergrond.

Na de studietijd verleert de millennial echter deze vorm van laagdrempelig samenzijn. En vriendschappen verworden van lieverlee tot gekleurde blokken in een digitale agenda en we wegen af wat een vriend-schap ons waard is.

 

Bij vriendschappen wordt het dus tijd om te gaan zoeken naar een nieuw evenwicht. Niet in de zin van overeenstemming, maar van een wederzijds begrip voor het standpunt van de ander. Wie zo in een vriend-schap kan staan, hoeft geen vriendschappen op te zeggen met een appje.

• Herman

Zes patronen die je loslaat wanneer je dichter bij jouw zelf komt 69

 

Om dichter bij je zelf te komen én te blijven, moet

je enerzijds veel leren en anderzijds veel loslaten.

Da’s een lang proces, maar waard om aan te gaan.

Hierna wordt aangegeven wat je bij zo’n proces kan

tegenkomen, wat je te nog wachten staat, of wat je

herkent als je al  bezig bent met ‘dichter bij jezelf

komen’.  Mary Mueller Shutan, auteur van boeken

rond dit onderwerp, beschrijft in dit verband zes pa-

tronen.

 

1. Anders-zijn en afgescheidenheid

Na verloop van tijd kun je erkennen dat mensen ge-

woon de mensen blijven die ze al waren. Het is niet

nodig om te ontmenselijken of om je te gaan afzon-

deren. Wij mensen zijn allemaal met elkaar verbonden. En tussen al die mensen zitten ongetwijfeld ook een aantal lieden die onwetend of  ongelukkig zijn en ver van zichzelf af staan. Maar als je beseft dat de meeste mensen vooral bezig zijn met  lijden, of angstig en onwetendheid zijn, kun je ontdekken dat dergelijke men-sen daar niet identiek aan zijn. Hun gedrag is meer een gevolg  daarvan. Dus als je al de neiging zou heb-ben om je af te scheiden van een andere mensen dan ontken je eigenlijk jouw eigen menselijkheid.

 

2. Het streven naar het perfecte lichaam

Accepteer jouw lijf,  de fysieke vorm daarvan, zoals dat is. We hebben de neiging om achter allerlei maat-schappelijke en culturele constructies aan te hobbelen die ons leren ons fysieke lichaam te haten. Accep- tatie betekent dat we, ongeacht ons gewicht of onze vorm, ons lichaam nog steeds goed vinden zoals dat is en liefdevol kunnen bezien. En in een betere conditie willen komen of beter willen eten, gaat veel gemak-kelijker als we leren om onze emoties te accepteren en als we zelfacceptatie ontwikkelen  van onze fysieke vorm zoals die is. Zelfhaat is een brandstof die veel mensen naar de sportschool drijft, maar die mensen zullen na korte tijd stoppen omdat het maar voor een beperkte tijd brandt.

 

3. Je beter of slechter voelen dan anderen

Dit is een van de laatste verworvenheden van dichter bij jezelf willen komen. We besteden heel veel tijd en energie aan ‘doen-alsof’: superieur willen zijn aan anderen. Maar als we ons veilig voelen in wie en wat we zijn, dan hoeven we dit spel niet langer mee te spelen. We kunnen zijn zoals we zijn. En stop met min-achtend naar anderen te kijken. Onze eigen zelfhaat voedt dit spel!  Hoe meer acceptatie en liefde we voor onszelf hebben, hoe minder haat we naar anderen uiten.

 

4. Morele gerechtigheid

We hebben veel energie gestoken in het slachtoffer-zijn. Als we dat loslaten, herkennen we nuance in ons-zelf en in anderen. En we stellen vast dat niet iedereen een Batman-schurk is. De behoefte aan kritiek en cynisme neemt af. Natuurlijk, er kan sprake zijn van gezonde kritiek, nodig  om onze samenleving en cultuur vooruit te stuwen. Maar meestal wijzen we elkaar en de wereld vooral op wat er allemaal verkeerd is. Meestal, omdat we anders zouden moeten vechten met onze eigen gevoelens van verkeerdheid of slecht-heid. Als we kunnen accepteren dat niemand van ons “goed” is, dan we zijn allemaal een soort van goed en slecht en alles daartussenin.  En we kunnen dan stoppen met het zoveel van onze tijd en energie steken in het spel van zogenaamde morele gerechtigheid.

 

5. De behoefte aan goedkeuring en bevestiging

“Het kan me niks schelen wat mensen van me denken”. Over het algemeen geven juist mensen die dit zeggen heel veel om wat mensen van hen denken. Wanneer deze behoef-te stopt door ons proces van dichter-bij-onszelf blijven, dan  is dat een groot ding voor de meeste mensen. Ook omdat het resultaat van dichter bij jezelf komen inhoudt dat je eerst geeft om wat je van jezelf vindt, in plaats van veel energie en kracht te spenderen aan van alles en nog wat buiten onszelf. We erkennen dan vooreerst onze eigen innerlijke waarde. En vandaaruit kan dan het onderscheidingsvermogen ontstaan dat niet alle mensen een mening over je hebben. Vervolgens leer je te zien wanneer mensen een mening of inzicht van waarde hebben en wanneer niet. Of wanneer ze te veel in hun eigen pijn verwikkeld zijn en dat op jou projecteren. Als een handig doelwit. Dat heeft echter niets met jou te maken, maar dat gebeurt helaas maar al te vaak!

 

6. Perfectionisme

We doen er heel veel  aan om onze onvolmaakte menselijkheid te ontkennen. En dat gaat gepaard met een hele lijst van dingen die we moeten doen en zijn om onszelf veel waard te vinden. Vooral zeer perfect zijn en heel beminnelijk!  Wanneer je je echter gaat realiseren dat je perfect en beminnelijk bent zoals je bent (zelfs als je niets bereikt in je leven en niet perfect bent), dan stop je vanzelf met zoveel energie te steken in het proberen perfect te zijn of te doen alsof je perfect bent. Je kunt gewoon zijn zoals je bent.

• Herman

Hoe tevreden je bent met je leven, hangt mede af van je karakter 70

 

De een ziet het meestal somber in, terwijl de ander

door het leven dartelt. En waar sommigen nog net

de keukenkastjes op orde weten te houden, struc-

tureren anderen moeiteloos de boekhouding van

een multinational.

Volgens nieuw onderzoek blijft de impact van dit

soort karaktereigenschappen een leven lang onge-

veer hetzelfde.

Dat is opmerkelijk. Want je zou ook kunnen denken

dat de invloed van je persoonlijkheid op je levens-

geluk afhankelijk is van de fase waarin je zit, inclu-

sief de verantwoordelijkheden die daarbij horen.

Maar uit onderzoek blijkt dat dit niet het geval is.

Het verband tussen bepaalde karaktertrekken en

het ervaren van geluk blijft een leven lang gelijk.

Veel studies hadden al aangetoond dat mensen met bepaalde persoonlijkheidsprofielen tevredener zijn met hun leven dan anderen. Maar dat dit effect blijft bestaan gedurende het hele leven is dus pas recent duidelijk geworden. Je zou bijvoorbeeld kunnen denken dat extraverte mensen extra gelukkig zijn als jong-volwassene in een periode waarin vriendschap belangrijk is. Maar als je druk bent met je gezin dan maakt dat vermogen om nieuwe vrienden te maken toch minder uit. Onderzocht is of dit soort karaktertrekken meer of minder relevant zijn in specifieke levensfases voor tevredenheid met het leven, sociale relaties en werk. Om daar achter te komen, hebben de onderzoekers data gebruikt uit de zogenoemde LISS-studie die liep van 2008 tot 2019. In die periode moesten meer dan 9000 Nederlanders van 16 jaar en ouder op meerdere momenten vragen beantwoorden over hun karakter op basis van de Big Five-indeling, waarmee de mate van openheid, ordelijkheid, extraversie, vriendelijkheid en stabiliteit wordt vastgesteld. Ook gaven ze antwoord op vragen over hun tevredenheid met hun leven, sociale contacten en hun werk.

Even tussendoor wat nadere informatie over die Big Five.

Die bestaat uit vijf karaktereigenschappen die de hele menselijke persoonlijkheid samenvatten. Elke di-mensie vormt een spectrum van twee extremen, waar iedereen zich tussenin bevindt.

De vijf dimensies zijn:

-Neuroticisme versus stabiliteit. Denk hierbij aan gevoelens van angst, impulsiviteit en kwets-baarheid.

-Extraversie versus introversie. Hierbij gaat het om sociaal zijn, maar ook om je behoefte aan avontuur, mate van dominantie en je energieniveau.

-Openheid versus geslotenheid. Dit is een breed begrip waar ook intellectuele autonomie onder valt en bijvoorbeeld esthetiek, fantasie en de behoefte aan verandering.

-Zorgvuldigheid versus laksheid. Doelmatigheid, ambitie, betrouwbaarheid en zelfdiscipline spelen hierbij een rol.

-Vriendelijkheid versus antagonisme. Denk hierbij aan de mate van altruïsme, oprechtheid en zorgzaam-heid.

 

Maar wat de onderzoekers hadden verwacht, gebeurde niet: het verband tussen het karakter van mensen en hoe tevreden ze zijn met hun leven, blijft hetzelfde door de jaren heen. En niet extraversie of openheid maar emotionele stabiliteit blijkt het meest bepalend voor de mate waarin mensen gelukkig zijn tijdens de diverse fasen in hun leven.
Ondanks verschillen in de sociale rollen die mensen vervullen gedurende de opeenvolgende levens-fasesen en de specifieke uitdagingen waar ze per levensfase mee te maken krijgen, blijven karakter-eigenschappen bepalend voor de tevredenheid met het leven, werk en sociale contacten op jonge, middelbare én oudere leeftijd, zo blijkt uit dit onderzoek. De persoonlijkheid van mensen blijft een relevant gegeven gedurende het hele leven en wordt in sommige gevallen m.b.t. het aspect werktevredenheid zelfs nog belangrijker.

Niet elke karaktertrek is echter even relevant voor bijvoorbeeld werk of sociale contacten. Zo was ordelijk-heid een duidelijke graadmeter voor werktevredenheid, terwijl extraversie en vriendelijkheid een rol speel-den bij tevredenheid over sociale contacten. Het is mooi om te zien hoe mensen die na verloop van tijd ho-ger gingen scoren op deze eigenschappen ook tevredener werden over de verschillende aspecten van hun leven. Opvallend genoeg had leeftijd de meeste invloed op het verband tussen karakter en werktevreden-heid. Als mensen ouder worden, dan blijkt de relatie tussen tevredenheid met hun carrière en hun emotio-nele stabiliteit zelfs sterker te worden.

Hoewel er niet een heel duidelijk verband is tussen openheid voor nieuwe ervaringen en tevredenheid, zien de onderzoekers wel dat mensen die opener worden naar mate de jaren vorderen, ook tevredener zijn met hun leven. Dat kan door indirecte effecten worden verklaard: mogelijk ontmoeten open mensen meer anderen waardoor ze zich extraverter voelen en zodoende dan toch tevredener zijn met hun sociale leven.                         

Emotionele stabiliteit, wat blijkens dit onderzoek zo belangrijk wordt gevonden voor de mate waarin men-sen tevreden zijn, heeft als eigenschap dat het in belangrijke mate een  beeld kleurt dat mensen hebben van de wereld. Een goed voorbeeld daarvan kun je vinden in de werkcontext; een van onderzoeks-bevindingen is dat de link tussen emotionele stabiliteit en werktevredenheid toeneemt als mensen ouder worden. Emotioneel stabiele mensen zijn ook minder bang om te stoppen met een baan die ze niet leuk vinden. En ze solliciteren eerder op meer uitdagende banen die op de lange termijn meer voldoening geven.

• Herman