Filosofie is makkelijker als je denkt: 'voelen'  67 

 

In het Filosofie Magazine zijn sinds maart vorig jaar een aantal artikelen verschenen met als titel 'Filosofie is makkelijker als je denkt'. Dus niet ‘dan’, maar 'als’… En de thema’s zijn onder meer voelen, geluk en willen. Dit alles in het kader van: in stappen op weg in het zelf leren denken. Als derde nu het onderwerp ‘voelen’ dat verscheen in september 2022.

 

De geschiedenis van de filosofie lijkt soms wel een

eeuwigdurende bokswedstrijd tussen het zuivere

verstand en het onstuimige gevoel – met het ver-

stand als de gedoodverfde winnaar.

Het begint al bij Plato. In zijn beroemde dialoog de 

Phaedrus stelt hij dat de ratio onze emoties moet

beteugelen en temmen, zoals een koetsier zijn

paarden ment. Enkele flinke tikken van de zweep

zijn nodig om de gevoelens in het gareel te krijgen.

Deze superioriteit van het verstand over het gevoel

lijkt tot en met de Verlichting stand te houden.

Zo zag Immanuel Kant (1724-1804) gevoelens als 

'ziekten van het gemoed’. Gevoelens zijn onstuimig,

ze vertroebelen ons oordeelsvermogen en voorzien ons vaak van foutieve informatie.

 

Een uitgemaakte zaak, leek het. Of heeft het gevoel toch de langste adem?

Tijdens de Romantiek en tot vlak na de Tweede Wereldoorlog kende het gevoel een sterke opleving. Vol-gens politiek filosoof Martha Nussbaum (1947) hebben veel grote denkers het belang van onze rationele vermogens stelselmatig overschat en wordt het tijd voor een herwaardering van het gevoel. In Politieke emoties (2013) stelt ze dat emoties een belangrijke rol in ons politieke en morele leven vervullen.  Emoties zijn spontane oordelen; ze laten zien wat we waardevol vinden en wat niet. Zo toont verdriet dat je veel geeft om datgene wat verloren is gegaan. Door onze emoties te cultiveren worden we betere mensen en creëren we rechtvaardige samenlevingen.

 

Maar misschien is dit eeuwige gevecht tussen verstand en gevoel wel een verkeerde voor-stelling van zaken – en zijn het geen rivalen van elkaar, maar juist geliefden die elke nacht innig verstrengeld in bed liggen. In de afgelopen decennia is het traditionele onderscheid tussen lichaam en geest steeds meer onder druk komen te staan – en daarmee ook het onderscheid tussen voelen en oordelen. Volgens de fenomenologie, een stroming die halverwege de vorige eeuw is ontstaan, oriënteren we ons vanuit ons lichaam op de werkelijkheid. Jean-Paul Sartre (1905-1980) stelt dat onze emoties in die oriëntatie een be-langrijke rol vervullen: ze geven zowel over onszelf als over de werkelijkheid essentiële informatie.

Maar maakt dit het echt makkelijker? Want hoe wordt een onbestemd gevoel dan een verstandoordeel? En als iets goed voelt, is het dan ook echt goed? Hoe dan ook, laten we er voor het gemak maar van uitgaan dat wie zijn verstand blijft oefenen steeds meer gevoel krijgt voor filosofie.

 

De Brits-Ierse filosoof en schrijver Iris Murdoch (1919-1999) stelt dat niet alleen ons gedrag of onze keu-zes, maar ook onze gevoelens een morele betekenis kunnen hebben. Ons innerlijke leven kan ons be-krompen maken of juist bevrijden. Moreel handelen is niet hetzelfde als in vrijheid handelen. ‘Wat bevrij-dend werkt, is een juist inzicht.’

 

Zoëven is de fenomenologie al genoemd; een stroming die rond dezelfde tijd opgang maakte als het existentialisme. Edmund Husserl (1859-1938) is de grondlegger van de fenomenologie. Hij was erg kritisch op de psychologie, aangezien die het menselijk bewustzijn louter aan de hand van empirische feiten wilde begrijpen.  In Magie en emotie schaart Sartre zich aan de kant van Husserl en legt hij uit waarom de psychologen – en ook de psychoanalytici – met hun methodes emoties niet goed kunnen doorgronden. Emoties als angst, woede en verdriet zijn volgens hem geen toevallige bewustzijnsinhouden, zoals de psychologen denken, maar manieren waarop wij omgaan met de werkelijkheid.

Wat bedoelt Sartre als hij emoties magisch noemt? In de eerste plaats kun je dit lezen als een sneer naar de psychologen. Emoties kunnen niet als empirische feiten worden beschreven en dus kan de empirisch-wetenschappelijke psychologie over emoties geen zinnige uitspraak doen. Maar volgens Sartre zijn emo-ties ook magisch omdat ze onze werkelijkheid herschikken zonder dat er ook maar iets aan de feitelijke wereld hoeft te veranderen. Hierdoor kunnen emoties ons helpen om om te gaan met conflictueuze situaties. Zo geeft Sartre het voorbeeld van iemand die flauwvalt van angst als er een wild dier op hem af stormt; deze emotionele reactie verandert niets aan de feitelijke situatie, maar biedt wel een manier om met de situatie om te gaan.

 

Met zijn nadruk op de ‘wereld’ van de emoties rekent Sartre af met de heersende opvatting onder psycho-logen dat emoties enkel in de persoon besloten liggen. Zo’n standpunt is onverzoenbaar met zijn fenome-nologisch vertrekpunt: bewustzijn is altijd op de wereld gericht. We ervaren emoties dan ook als een reële werkelijkheid buiten ons; iets voelt niet alleen afschrikwekkend, iets is ook afschrikwekkend.

Wie goed oplet, leest hier tussen de regels de invloed van de filosoof Martin Heidegger  (1889 -1976).

Volgens Heidegger ontsluiten wij de wereld op een bepaalde wijze door onze emoties; zo krijgt de wereld betekenis. Sartre neemt dit idee van hem over.

 

• Herman

  
  

Vriendschappen anno 2023 hebben het moeilijk 68

 

Het onderwerp vriendschap is al eerder voorbij gekomen in Mijmeringen nr. 10. 

Toen had ik het er onder meer over dat ik het best een klus vond om voldoende aandacht te besteden aan al mijn vrienden. En dat waren er dan 'maar' 4. Ik zette dan ook vraagtekens bij het onderhouden van een busvol met vrienden. Verder concludeerde ik dat vriendschap te maken heeft met evenwaardigheid en dat het vaak is gerelateerd aan een bepaalde fase in je leven. Het kan stoppen als jij of je vriend een andere afslag neemt. Maar ook stelde ik vast dat vriendschappen vandaag de dag oppervlakkiger lijken te worden.

Hoe zit dat?

 

Aristoteles zei over vriendschap: het is nuttig en leuk en

brengt het beste bij elkaar naar boven en het is onbaat-

zuchtig. Tegen vrienden voer je geen oorlog en vrienden

maken je wereld groter en verbinden je met de samenle-

ving.

Veel vriendschappen worden vaak gevormd tijdens je stu-

diejaren. Je bent nog niet gesetteld. Je hebt nog geen

partner en geen kinderen. Je hebt weinig verplichtingen.

Er is tijd om een netwerk uit te bouwen.  We voelen ons

het best bij mensen die ‘gelijk’ zijn aan onszelf. Dat is 

makkelijk, en je bevestigt elkaar.  Dergelijke vriendschap-

pen voelen fijn en comfortabel en je komt na verloop van

tijd ook steeds minder ‘anderen’ tegen.

Jongeren vormen vaak een ‘vriendenclub’. Ze ondernemen veel activiteiten in groepsverband. Maar als je ouder wordt heb je doorgaans nog maar contact met één of twee vrienden. Je gaat ook wat minder met elkaar ondernemen en meer met elkaar praten. Zo gaat dat althans bij veel mannen. Vrouwen zijn bij het klimmen der jaren veel actiever in het (weer) aanhalen van vriendschapsbanden.

Opvallend bij dit alles is dat er bijna geen vriendschappen tussen generaties zijn.

 

Vriendschappen blijken tegenwoordig echter onder druk te staan. Je zou wat dat betreft kunnen spreken van een ‘vriendschapsrecessie’ of een ‘vriendschapscrisis’. De millennial-vriendschap staat onder druk. Sociologen denken dat dit komt doordat millennials de wereld bezien door de bril van hun eigen prioritei-ten. Ze zijn dusdanig met zichzelf bezig dat van vriendschap in bovenbeddoelde betekenis nauwelijks sprake is. Een kernbegrip hierbij is ‘zelfzucht’. Millennials zijn zelfzuchtig. Ik las ergens dat ze in de geschiedenis van de mensheid tot de eerste generatie zonder wortels behoren. Dat is nogal wat! Hun ouders, veelal boomers (geboren tussen 1946 en 1964), schudden na de Tweede Wereldoorlog collectivistische waarden grotendeels af en keuze-vrijheid werd hun religie. En dat hebben ze ook overgedragen in de opvoeding aan hun kinderen. "Het maakt niet uit wat anderen denken, zolang jij maar in jezelf gelooft". Zelfvertrouwen werd de heilige graal, ook in de opvoeding van de millennial. Het individualisme gaat al bij de geboorte van de millennials in de overdrive. Frasen als ‘geloof in jezelf’, ‘wees jezelf’, ‘je kunt alles zijn wat je wil’ nemen een enorme vlucht.

De opmars van het ‘ik’ duidt niet zozeer op egoïsme, maar op zelfgerichtheid. Dat onderscheid tussen ego-ïsme en egocentrisme is belangrijk. Want de millennial denkt niet uitsluitend aan zichzelf, maar wel vanuit zichzelf. Dus het gaat niet zozeer om het ‘ik’ voor eigen gewin en ten koste van de ander, maar meer over een zelfgerichtheid die een voortdurend frictie oproept van het individu in de sociale realiteit. De zelfge-richte millennials kiezen dus niet zozeer voor het eigenbelang, maar ze kunnen niet anders dan de wereld bezien door de bril van hun eigen prioriteiten. En dat kan ver gaan!

Terug naar ons onderwerp. Gekweld door een onprettige emotie, wordt een vriendschap opgezegd met een appje. En even gemakkelijk zie ik vrienden die elkaars stoelpoten afzagen. We zien tegenwoordig vriendschap als een ‘project’ omdat we gevangen zitten in het millennial-individualisme. We verlangen weliswaar naar een vanzelfsprekendheid en onbaatzuchtigheid in relatie tot anderen, maar spreken vooral de taal van de zelf-hulp, me-time en self-care.

 

Die berekenende en nogal zakelijke benadering van vriendschap staat in schril contrast met ‘hanging out’. Hangen in de zin van 'jammen': een gitarist begint een loopje, een zangeres neuriet mee, iemand trommelt op een speaker of slaat een akkoord aan. Muzikanten lopen in en uit, soms ontstaat er synergie, vaker niet. Jammen is eigenlijk nogal doelloos en per definitie tamelijk rommelig. Het heeft geen afgebakend begin of einde.

Eenzelfde soort ongestructureerd samenzijn typeert ‘hangen met vrienden’. Hangen is dan wandelen met vrienden door de stad en eindigen in het café. Hangen is ook verveling, ergernis, ongemak – maar bovenal verwachtingloos. De hanger streeft niet naar ‘ware vriendschap’ met hoofdletters of ‘absolute wederkerig-heid’. De hanger streeft überhaupt nergens naar, maar geeft zich over aan het gezelschap. Hangen is – zo bezien - per definitie niet afgebakend, niet beheersbaar, niet gericht op persoonlijk gewin en niet produc-tief. In een dergelijk vanzelfsprekend samenzijn verdwijnt competitie en rivaliteit naar de achtergrond.

Na de studietijd verleert de millennial echter deze vorm van laagdrempelig samenzijn. En vriendschappen verworden van lieverlee tot gekleurde blokken in een digitale agenda en we wegen af wat een vriend-schap ons waard is.

 

Bij vriendschappen wordt het dus tijd om te gaan zoeken naar een nieuw evenwicht. Niet in de zin van overeenstemming, maar van een wederzijds begrip voor het standpunt van de ander. Wie zo in een vriend-schap kan staan, hoeft geen vriendschappen op te zeggen met een appje.

• Herman

Een samenleving heeft niet het eeuwige leven 69

We wonen in een redelijk stabiel land. En hoe-

wel er altijd wel wat op aan te merken valt, gaat

het met onze samenleving ook best wel goed.

Maar ja, die klimaatverandering. Hoe  en wan-

neer krijgen we die nou ’s echt onder controle.

De kwaliteit van een samenleving valt of staat

met de veerkracht van een politiek en bestuur-

lijk systeem. En de geschiedenis leert ons dat

zoiets met de jaren afneemt.

 

Dat is interessant, omdat het de vraag is hoe tot

bloei komende grote beschavingen vervolgens toch

weer ineenstorten.

In een recente studie analyseerden onderzoekers de levensduur van 324 pre-moderne samenlevingen die in de afgelopen vijfduizend jaar hebben bestaan. In de studie wordt een benadering gebruikt die ook wordt gehanteerd om het risico op overlijden bij ouder wordende mensen te onderzoeken. Bij ons mensen ver-dubbelt de kans op overlijden grofweg elke zes tot zeven jaar na de kindertijd. Aangezien het een expo-nentieel  proces is (groei met hetzelfde percentage per tijdseenheid), halen dus maar weinig mensen de 100. Voor samenlevingen en staten werkt dat net een tikkeltje anders. Hun kans op instorting blijkt snel te stijgen in de eerste twee eeuwen, maar neemt daarna af. Dat zou kunnen verklaren dat sommige samenle-vingen het veel langer volhouden dan gebruikelijk.

Bij de benadering van deze studie kan nog een kanttekening geplaatst worden. Het hier bedoelde onder-zoek richt zich op  ruim 300 pre-moderne samenlevingen. Dus samenlevingen in het verleden. Je kunt je afvragen of je in de huidige en toekomstige tijd als gevolg van de globalisering nog wel kunt spreken van los-van-elkaar bestaande samenlevingen.

 

Maar goed, met deze bedenkingen in het achterhoofd, vonden de onderzoekers over de hele wereld het-zelfde patroon bij samenlevingen in Europa en beschavingen in Amerika en China. En het blijkt dat de poli-tieke structuur en de maatschappij zelf, net als bij mensen, fragieler worden als ze ouder worden. Vrijwel elke maatschappij wordt langzaamaan zwakker. En het grootste risico op instorting is er - zoals hiervoor al gesteld - in de eerste twee eeuwen. Dat kan komen door ad hoc gebeurtenissen, zoals oorlogen, aardbe-vingen of droogte. En in onze tijd kan dan gedacht worden aan bijvoorbeeld de achteruitgang van het milieu en een groeiende economische ongelijkheid; zaken die thans voor veel problemen zorgen.

 

Het is belangrijk om de processen te begrijpen die bijdragen aan de afbraak van samenlevingen. Het on-derzoek wijst uit dat externe factoren, zoals droogte of natuurrampen weliswaar vaak triggers zijn, maar dat de interne dynamiek en slagkracht van een samenleving van groter belang zijn om dergelijke proble-men te tackelen. En als we kijken naar het verloop van menselijke beschavingen, dan valt er een wereld-wijd patroon te onderkennen van veroudering in relatie tot het teruglopen en verminderen van die dyna-miek en veerkracht.

Hoewel de meeste samenlevingen er tegenwoordig anders uitzien dan in de tijd waarnaar de wetenschap-pers onderzoek deden, blijft het van belang waakzaam te zijn en oplossingen te vinden. We moeten vooral niet denken dat de moderne samenleving immuun is voor de oorzaken waardoor staten al duizenden jaren ten onder gaan. Mechanismen die vroegere samenlevingen destabiliseerden blijken ook relevant te zijn in deze tijd. Dus bijvoorbeeld de huidige ongelijkheid en schaarste in combinatie met extremere klimaat-omstandigheden kunnen nog steeds leiden tot onvrede en geweld. En de hierboven beschreven studie-bevindingen zijn derhalve ook nu relevant als we kijken naar actuele bedreigingen voor en in de wereld. Nogmaals, de hier aangehaalde problemen zijn ‘slechts’ aanleidingen. Maar die vragen wel om voldoende mondiale bestuurlijke en politieke veerkracht.  Het is in dit verband toch verbazingwekkend dat ‘de Club van Rome’ al in de jaren ’60 van de vorige eeuw waarschuwde voor dreigende klimaatproblemen en dat daar niet of nauwelijks iets mee is gedaan! We moeten helaas constateren dat onze samenleving ziender-ogen blind in een klimaatcrisis terecht is gekomen en dat we wereldwijd onvoldoende veerkrachtig blijken te zijn om hier tegen op te treden. Ook op kleine schaal belooft de Nederlandse verkiezingsuitslag van vorige maand weinig goeds. En dat geldt op grotere schaal eveneens als we kijken naar de klimaattop in Dubai. We roepen ontegenzeggelijk systematische en existentiële risico’s over onszelf af.

 

Maar er is één sprankje hoop. Het onderzoek laat ook zien dat sommige samenlevingen in het verleden crises wisten te doorstaan en veel langer bleven voortbestaan. Maar, die moesten zichzelf ondertussen wel opnieuw uitvinden en als gevolg hiervan hernieuwde slag- en veerkracht krijgen.

• Herman

Hoe tevreden je bent met je leven, hangt af van je karakter 70

 

De een ziet het meestal somber in, terwijl de ander

door het leven dartelt. En waar sommigen nog net

de keukenkastjes op orde weten te houden, struc-

tureren anderen moeiteloos de boekhouding van

een multinational.

Volgens nieuw onderzoek blijft de impact van dit

soort karaktereigenschappen een leven lang onge-

veer hetzelfde.

Dat is opmerkelijk. Want je zou ook kunnen denken

dat de invloed van je persoonlijkheid op je levens-

geluk afhankelijk is van de fase waarin je zit, inclu-

sief de verantwoordelijkheden die daarbij horen.

Maar uit onderzoek blijkt dat dit niet het geval is.

Het verband tussen bepaalde karaktertrekken en

het ervaren van geluk blijft een leven lang gelijk.

Veel studies hadden al aangetoond dat mensen met bepaalde persoonlijkheidsprofielen tevredener zijn met hun leven dan anderen. Maar dat dit effect blijft bestaan gedurende het hele leven is dus pas recent duidelijk geworden. Je zou bijvoorbeeld kunnen denken dat extraverte mensen extra gelukkig zijn als jong-volwassene in een periode waarin vriendschap belangrijk is. Maar als je druk bent met je gezin dan maakt dat vermogen om nieuwe vrienden te maken toch minder uit. Onderzocht is of dit soort karaktertrekken meer of minder relevant zijn in specifieke levensfases voor tevredenheid met het leven, sociale relaties en werk. Om daar achter te komen, hebben de onderzoekers data gebruikt uit de zogenoemde LISS-studie die liep van 2008 tot 2019. In die periode moesten meer dan 9000 Nederlanders van 16 jaar en ouder op meerdere momenten vragen beantwoorden over hun karakter op basis van de Big Five-indeling, waarmee de mate van openheid, ordelijkheid, extraversie, vriendelijkheid en stabiliteit wordt vastgesteld. Ook gaven ze antwoord op vragen over hun tevredenheid met hun leven, sociale contacten en hun werk.

Even tussendoor wat nadere informatie over die Big Five.

Die bestaat uit vijf karaktereigenschappen die de hele menselijke persoonlijkheid samenvatten. Elke di-mensie vormt een spectrum van twee extremen, waar iedereen zich tussenin bevindt.

De vijf dimensies zijn:

-Neuroticisme versus stabiliteit. Denk hierbij aan gevoelens van angst, impulsiviteit en kwets-baarheid.

-Extraversie versus introversie. Hierbij gaat het om sociaal zijn, maar ook om je behoefte aan avontuur, mate van dominantie en je energieniveau.

-Openheid versus geslotenheid. Dit is een breed begrip waar ook intellectuele autonomie onder valt en bijvoorbeeld esthetiek, fantasie en de behoefte aan verandering.

-Zorgvuldigheid versus laksheid. Doelmatigheid, ambitie, betrouwbaarheid en zelfdiscipline spelen hierbij een rol.

-Vriendelijkheid versus antagonisme. Denk hierbij aan de mate van altruïsme, oprechtheid en zorgzaam-heid.

 

Maar wat de onderzoekers hadden verwacht, gebeurde niet: het verband tussen het karakter van mensen en hoe tevreden ze zijn met hun leven, blijft hetzelfde door de jaren heen. En niet extraversie of openheid maar emotionele stabiliteit blijkt het meest bepalend voor de mate waarin mensen gelukkig zijn tijdens de diverse fasen in hun leven.
Ondanks verschillen in de sociale rollen die mensen vervullen gedurende de opeenvolgende levens-fasesen en de specifieke uitdagingen waar ze per levensfase mee te maken krijgen, blijven karakter-eigenschappen bepalend voor de tevredenheid met het leven, werk en sociale contacten op jonge, middelbare én oudere leeftijd, zo blijkt uit dit onderzoek. De persoonlijkheid van mensen blijft een relevant gegeven gedurende het hele leven en wordt in sommige gevallen m.b.t. het aspect werktevredenheid zelfs nog belangrijker.

Niet elke karaktertrek is echter even relevant voor bijvoorbeeld werk of sociale contacten. Zo was ordelijk-heid een duidelijke graadmeter voor werktevredenheid, terwijl extraversie en vriendelijkheid een rol speel-den bij tevredenheid over sociale contacten. Het is mooi om te zien hoe mensen die na verloop van tijd ho-ger gingen scoren op deze eigenschappen ook tevredener werden over de verschillende aspecten van hun leven. Opvallend genoeg had leeftijd de meeste invloed op het verband tussen karakter en werktevreden-heid. Als mensen ouder worden, dan blijkt de relatie tussen tevredenheid met hun carrière en hun emotio-nele stabiliteit zelfs sterker te worden.

Hoewel er niet een heel duidelijk verband is tussen openheid voor nieuwe ervaringen en tevredenheid, zien de onderzoekers wel dat mensen die opener worden naar mate de jaren vorderen, ook tevredener zijn met hun leven. Dat kan door indirecte effecten worden verklaard: mogelijk ontmoeten open mensen meer anderen waardoor ze zich extraverter voelen en zodoende dan toch tevredener zijn met hun sociale leven.                         

Emotionele stabiliteit, wat blijkens dit onderzoek zo belangrijk wordt gevonden voor de mate waarin men-sen tevreden zijn, heeft als eigenschap dat het in belangrijke mate een  beeld kleurt dat mensen hebben van de wereld. Een goed voorbeeld daarvan kun je vinden in de werkcontext; een van onderzoeks-bevindingen is dat de link tussen emotionele stabiliteit en werktevredenheid toeneemt als mensen ouder worden. Emotioneel stabiele mensen zijn ook minder bang om te stoppen met een baan die ze niet leuk vinden. En ze solliciteren eerder op meer uitdagende banen die op de lange termijn meer voldoening geven.

• Herman